พญายอ หรือ พญาปล้องทอง หรือ เสลดพังพอนตัวเมีย มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Clinacanthus nutans

(Burm. f.) Lindau HC วงศ์ ACANTHACEAE และยังมีชื่ออื่น ๆ ตามแต่ละท้องถิ่น ได้แก่ ผักมันไก่ ผักลิ้นเขียด

และพญาปล้องคํา

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์:

ไม้พุ่มรอเลื้อย ลําต้นและกิ่งก้านเกลี้ยงเป็นมัน สูงประมาณ 3 เมตร ใบเดี่ยวออกเรียงตรงกันข้าม รูปขอบขนานหรือขอบขนานแกมใบหอก กว้าง 2-3 เซนติเมตร ยาว 7-9 เซนติเมตร โคนใบมน ปลายใบแหลม ก้านใบยาว 0.5 เซนติเมตร ดอกเป็นช่อ ออกเป็นกระจุกที่ปลายยอด กลีบดอกสีส้มแดงเชื่อมติดกันเป็นหลอดยาว ปลายแยกเป็น 2 ปาก ยาว 3-4 เซนติเมตร ไม่ติดฝัก

สรรพคุณแผนโบราณ:  

ใบพญายอ ใช้บรรเทาอาการอักเสบจากพิษแมลงกัดต่อย เช่น ตะขาบ แมงป่อง

ผึ้ง ต่อ แตน เป็นต้น

สารสําคัญ:

ใบพญายอประกอบด้วยสารออกฤทธิ์สําคัญ ได้แก่ สารกลุ่ม monoglycosyl diglycerides,

glycoglycerolipids และอนุพันธ์ของ chlorophylls (2-4)

การศึกษาทางคลินิก:

มีรายงานระบุว่า ครีมสารสกัดพญายอ มีผลในการบรรเทาอาการของผู้ป่วยติดเชื้อ ไวรัสเริม (Herpes simplex) พบว่าแผลของผู้ป่วยที่ใช้ครีมพญายอตกสะเก็ดได้เร็วกว่ากลุ่มที่ได้รับยาหลอก และยังพบว่ามีผลในการบรรเทาอาการของผู้ป่วยโรคเริมที่อวัยวะสืบพันธุ์ชนิดเป็นซ้ําได้ รวมทั้งมีผลในการบรรเทาอาการของผู้ป่วยที่ติดเชื้อไวรัสงูสวัด (Varicella zoster; H. zoster) โดยพบว่าครีมพญายอ ช่วยลดระยะเวลาการตกสะเก็ดของแผลได้เร็วกว่า และลดอาการปวดได้ดีกว่ากลุ่มยาหลอก ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา สารสกัดใบพญายอมีฤทธิ์ต้านเชื้อไวรัสเริมในหลอดทดลอง และตํารับยาครีมพญายอมีฤทธิ์ช่วยในการสมานแผลได้

วิธีการเตรียมอย่างง่าย:

ใช้ใบสด ตําขยี้ทาบริเวณที่มีอาการผื่นคัน และแมลงกัดต่อย

ข้อบ่งใช้สําหรับรักษากลุ่มอาการทางผิวหนัง ตามข้อมูลการใช้สมุนไพรในบัญชียาหลักแห่งชาติ

ยาพญายอ:

ตัวยาสําคัญ:

สารสกัดเอทิลแอลกอฮอล์ของใบพญายอแห้ง โดยมีปริมาณแตกต่างกันตามรูปแบบยาดังนี้

-  ยาครีม ที่มีสารสกัดเอทิลแอลกอฮอล์ (95 เปอร์เซ็นต์) ของพญายอร้อยละ 4-5 โดยน้ำหนัก

-  สารละลาย (สําหรับป้ายปาก) ที่มีสารสกัดเอทิลแอลกอฮอล์ (70 เปอร์เซ็นต์) ของพญายอในกลีเซอรีนร้อยละ 2.5-4 โดยน้ำหนัก

- ยาโลชัน ที่มีสารสกัดเอทิลแอลกอฮอล์ (70 เปอร์เซ็นต์) ของพญายอร้อยละ 1.25 โดยน้ำหนัก

- ยาขี้ผึ้ง ที่มีสารสกัดเอทิลแอลกอฮอล์ (95 เปอร์เซ็นต์) ของพญายอ ร้อยละ 4-5 โดยน้ำหนัก

- ยาทิงเจอร์ ที่มีสารสกัดเอทิลแอลกอฮอล์ (70 เปอร์เซ็นต์) ของพญายอสด ร้อยละ 10 โดยน้ำหนักต่อปริมาตร

ข้อบ่งใช้:

- ยาครีม บรรเทาอาการของเริมและงูสวัด

- สารละลาย (สําหรับป้ายปาก) รักษาแผลในปาก (Aphthous Ulcer) แผลจากการฉายรังสีและเคมีบําบัด

- ยาโลชัน บรรเทาอาการผดผื่นคัน ลมพิษ ตุ่มคัน

- ยาขี้ผึ้ง บรรเทาอาการอักเสบ ปวด บวมจากแมลงกัดต่อย

- ยาทิงเจอร์ บรรเทาอาการของเริม และงูสวัด

ขนาดและวิธีใช้:

ทาบริเวณที่มีอาการ วันละ 5 ครั้ง

เอกสารอ้างอิง

1. นันทวัน บุณยะประภัศร อรนุช โชคชัยเจริญพร (บรรณาธิการ). สมุนไพรไม้พื้นบ้าน เล่ม 3. กรุงเทพฯ: สํานักงานข้อมูลสมุนไพร คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล, 2542.
2. Kongkaew C, Chaiyakunapruk N. Efficacy of Clinacanthus nutans extracts in patients with herpes infection: systematic review and meta-analysis of randomised clinical trials. Complement Ther Med 2011;19(1):47-53.
3. Janwitayanuchit W, Suwanborirux K, Patarapanich C, Pummangura S, Lipipun V, Vilaivan T. Synthesis and anti-herpes simplex viral activity of monoglycosyl diglycerides. Phytochemistry 2003;64(7):1253-64.
4. Sakdarat S, Shuyprom A, Pientong C, Ekalaksananan T, Thongchai S. Bioactive constituents from the leaves of Clinacanthus nutans Lindau. Bioorg Med Chem. 2009;17(5):1857-60.
5. Jayavasu C, Balachandra K, Sangkitporn S, Maharongrengrat A, Thawatsupha P, Bunjob M, et al. Clinical trial in the treatment of genital herpes patients with Clinacanthus nutans extract. Com Dis J 1992;18(3):152-61.
6. สมชาย แสงกิจพร, เครือวัลย์ พลจันทร์, ปราณี ธวัชสุภา, มาลี บรรจบ, ปราณี ชวลิตธํารง. การรักษาผู้ป่วยโรคเริมที่อวัยวะสืบพันธุ์ชนิดเป็นซ้ําด้วยยาจากสารสกัดของใบพญายอ. วารสารกรมการแพทย์ 1993;18(5):226-31.
7. Sangkitporn S, Chaiwat S, Balachandra K, Na-Ayudhaya TD, Bunjob M, Jayavasu C. Treatment of Herpes zoster with Clinacanthus nutans (bi phaya yaw) extract. J Med Assoc Thai 1995;78(11):624-7.
8. Alam A, Ferdosh S, Ghafoor K, Hakim A, Juraimi AS, Khatib A, et al. Clinacanthus nutans: a review of the medicinal uses, pharmacology and phytochemistry. Asian Pac J Trop Med 2016;9(4):402-9.
9. Pongmuangmul S, Phumiamorn S, Sanguansermsri P, Wongkattiya N, Fraser IH, Sanguansermsri D. Anti-herpes simplex virus activities of monogalactosyl diglyceride and digalactosyl diglyceride from Clinacanthus nutans, a traditional Thai herbal medicine. Asian Pac J Trop Biomed 2016;6(3):192–7.
10. Kunsorn P, Ruangrungsi N, Lipipun V, Khanboon A, Rungsihirunrat K, Chaijaroenkul W. The identities and anti-herpes simplex virus activity of Clinacanthus nutans and Clinacanthus siamensis. Asian Pac J Trop Biomed 2013;3(4):284-90.
11. Aslam MS, Ahmad MS, Mamat AS, Ahmad MZ, Salam F. Antioxidant and wound healing activity of polyherbal fractions of Clinacanthus nutans and Elephantopus scaber. Evid Based Complement Alternat Med 2016;2016:1-15.
12. ปัจจุบัน เหมหงษา, พรรณี ลิ้มสวัสดิ์, รุจินาถ อรรถสิษฐ, อรุณลักษณ์ รัตนสาลี, บรรณาธิการ. สมุนไพรในงานสาธารณสุขมูลฐาน. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ: สํานักงานคณะกรรมการการสาธารณสุขมูลฐาน;2542.

13. บัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ. 2559 [อินเทอร์เน็ต]. [สืบค้นเมื่อวันที่ 7 มิ.ย. 2560]; จาก: http://www.lpnh.go.th/newlp/wpcontent/uploads/2013/10/nlem2016_announcement_ratchakitcha120459_20160412.pdf